KITAABA
XAHAARA'AA
{ QULQULLEESSU'UU
}
ßÊÇÈ
ÇáØåÇÑÉ
ÇáãíÇå
ÇáÊì
íÌæÒ
錂
ÇáÊØåíÑ
ÓÈÚ
ãíÇå
Bishaan, isaan if
qulqulleessun gayu torba isaan
1 -
Bishaan roobaa |
1 - ãÜÜÜÜÜÜÇÁ
ÇáãØÜÜÜÜÜÜÜÜÑ |
2 -
Bishaan bahar |
2 - ãÜÜÜÜÜÜÇÁ
ÇáÈÍÜÜÜÜÑ
|
3 -
Bishaan lagaa |
3 -
ãÜÜÜÜÜÜÜÇÁ
ÇáäåÑ
|
4 -
Bishaan eelaa |
4 - ãÜÜÜÜÇÁ
ÇáÈÆÑ
|
5 -
Bishaan ijaa |
5 - ãÜÜÜÜÜÇÁ
ÇáÚíä |
6 -
Bishaan amadayaa |
6 - ãÜÜÜÜÇÁ
ÇáËáÌ
|
7 -
Bishaan hanchabbi`iiti |
7 - ãÜÜÇÁ
ÇáÈÑÏ
|
Bishaan torban kun
{ waanuma sami`ii bu`e , yookaa lafaa baye }
jennee , koobun ni dandayama , daliilli , yookaa
ragaan bishaan dubbanne , nama xahaarsu`uu ,
yookaa qulqulleessu'uu qur'aanafii hadiisa
nabiiti .
EEGANAA BISHAAN BAKKA AFURITTI QOODAMA
Ëã
ÇáãöíÇå
Úáì
ÃóÑÈÚÉ
ÃóÞÓÇãò
Tokkoffaan
: bishaan ifii qulqullu`uu kan nama qulqulleessu
, kan isaan xahaaratuun , yookaa if
qulqulleessun , hin jibbamne , sun bishaan (bishaan
) je`amee , yaamamu , waa itti ida`uudhan
male`etti , kan bishaan shaayi`ii, bishaan
raacataa , faa hin je`amne , ammoo bishaan eelaa
je`amuun hin dhibu. eega achirraa waraabanii ,
maqaan kun irraa deemaa, bishaanuma je`amaa .
Lammaffaan
: bishaan ifii xaahiraa kan nama xahaarsu . kan
isaan xahaaratuun, jibbamu, sun : bishaan aduun
sibiila keessatti oow`ifte, biyya ow`ituu
keessatti .
Sadeessan
: Bishaan ifii xaahiraa , kan waan biraa hin
xaahirsine , sun bishaan , san dura dhiqataniin
. takkaa wadda`ataniin , takkaa bishaan wanni
isa jirjiiru , xaahirri , keessa bu`ee , foolee
, yookaa bifa , yookaa dhandhama jirjiire . kan
akka shaayi`ii .aananii faa . ammoo yoo wanni
bishaan jirjiire , waan bishaan irraa hin
doroomne taye , kan akka saaphaphu`uu , kan akka
waan irra yaa`uu , takkaa irra ciisuu faa taye
isaan jirjiiramuun hin dhibu .
Afreessan :Bishaan
xiqqaa najifni keessa bu`e . jirjiiramuu
jirjiiramuu baatuu, takkaa bishaan guddaa
tayeetuma yoo najaasaa saniin jirjiirame,
bishaan xiqqaan kan qullata lamaa gadiiti .
bishaan guddaan kan sanii oliiti, qullanni lama
rixlii dhibba shani . rixlii ba-ghdaaditti . sun
waan letrii dhibbaafii sagaltama gayu, takkaa
boolla dheerinni qarqara isiidhaa { saanti
mitrii } shantamii saddeet gayu.
Bishaan lama
xaahiraafii najifni yoo itti wal fakkaate akkaan
laaleti kan alaama`aan xaahira tayuu seyuun
wadda`ata
KUTAA GOGA'AA
ÃÍßÜÜÜÜÜÜÜÜÜÜÜÜÜÇã
ÇáÌáæÏ
Gogaan waan ifiin
du`ee hundi , yoo hallan , ni xahaarama. yoo
gogaa sareedhatiifii, karkarro`oo , ammallee
waan isaan lamaam jiddu`uu dhalate taate malee ,
wanni tokkoo isaan lamaanitiifii waan biraa
jiddu`uu dhalates hin xahaaramu lafeen waan
ifiin du`e-etifii , rifeensi isiidhaa , najisa .
yoo nama taate malee
KUTAA MEESHA`AA
ÝÕá
Ýì
ÇáÃæÇäì
Miya
qodaa ziqiyaatifii miya meetatti dalaagatuun hin
gayu. ammoo waan isaan lamaan hin tayinitti
dalagatuun ni gaya.
KUTAA SIWAAKAA
ÝÕá
Ýì
ÇáÓÜÜÜÜæÇß
Siwaakni ( rigaan
) hogguma hunda ni barbaadama yoo namni soomanu
, zuhrii booda siwakkatuu taate malee. siwaakni
bakka sadiyitti akkaan barbaadama . sun hoggaa
afaan nama jirjiirame cal`isu`urraa , takkaa
waan birarraa . ammas hoggaa hirribarraa
dammaqan . ammas hoggaa salaataf ka`an .
KUTAA WUDUU`AA
ÝÕÜÜÜá
Ýì
ÝÑæÖ
ÇáæÖÜÜÜæÁ
Fardiin waduu`aa
waa jaha : hoggaa fuula dhiqatan niyyatuu .
fuula dhiqatuu. harka lamaan hanga ciqile`etti
dhiqatuu. garii mata`aa haquu . miila lamaan
hanga koome`etti dhiquu. akka dubbannetti.
Dalagaa wuduu`aa oofuu.
KUTAA SUNNAA
WUDUU`AA
ÝÕá
Ýì
Óää
ÇáæÖÜæÁ
Sunnaan wuduu`aa
kudhani :
1 -
Maqaa Rabbii
dhawuu ÈÓÜÜÜã
je`ee
2 -
Shanacha harka
lamaanii odoo meeshaa bishaanii keessan keenye
dhiquu.
3 -
lulluuqqatu`.funyaan keessa dhiquu.
4 -
Mataa hunda haquu.
5 -
Gurra lamaan haquu.
kheessafii gubbaa isaa bishaan haarawaan.
6 -
Areeda tuuttee
qoqqotuu.
7 -
Qubbeen harka
lamaanitiifii. miila lamaanii qoqqotuu.
8 -
Hoggaa humna hunda
dhiqu mirga dura dursuu .
9 -
Waan dhiquufii
waan haqullee sadii sadii godhuu.
10 -
Dalagaa waduu`aa
wal faana oofuu .
KUTAA ISTINJA`AA
ÝÕá
Ýì
ÇáÇÓÊäÌÇÁ
Fincaanifii ,
udaanirraa if qulqulleessun dirqama yookaa
waajiba. wanni gaarin dura dhaga`aan ifirraa
haqanii .eegasii bishaanin dhiquu , haa tayuu
bishaan qufarratti gabaabbatuun , takkaa dhagaa
sadii qofarratti gabaabbatuun ni gaya. yoo
dhagaa sadiyirratti gabaabbate , dhagaan yookaa
wanni akka dhag-a`aa sun , waan bakka waa irraa
bayan san qulqulleessu tayuu, yoo bishaanifii
dhaga`arraa tokkorratti gabaabbatuu fedhe ,
bishaanirratti gabaabbatu`uuti irra caala.
NAAMUSA HOGGAA
FINCAANIFII
UDAANII GAD
TAA`ANII
ÂÏÇÈ
ÞÜÜÜÜÖÇÁ
ÇáÍÇÌÜÜÜÜÜÜÉ
Hoggaa dirree
keessatti gad taa`u,qibla`atti gara galu`uufii
duddaan itti gara galu`urraa fagaata. bishaan
ciisu keessatti fincaayu`uufii , udaanu`urraa ni
fagaata .mukha midhaan dhalu jalattis , karaa
namni yaa`u keessattis gaaddisa namaa keessattis
, dachii qooytu keessattis , udaanuu , yookaa
fancaayu'urraa ni fagaata. hoggaa udaanufii ,
hoggaa fincaanu hin dubbatu yoo dirqame malee.
ji'aafii adu`utti gara hin galu , duddallee
ittin gatu . hoggaa sagaraa seenan bitaa dursuu
hoggaa bayan mirga dursuu hoggaa seenan Rabbi
maqaa dhawanii jinnichaafii jinnitti`irraan
sitti maganfadha yaa Rabbi je`uu. afaan keenyan
takkaa afaan arabaatin (allaahumma innii
akguuzhu bika minalkhubthi walkhaba`ith) je`anii
hoggaa bayan Rabbiif galata galchu`u kan faaydaa
waan inni nyaatee qaamatti hambisee waan faaydaa
hin qabne , kan odoo gara`atti hafee isa miidhu
irraa baase .
Wanni je`uun
barbaadamu hoggaa sadii ( ghufraanaka ) je`anii
eegasii (alhgamdu lillaahillazhii azhhaba
kganniyal`azhaa wa kgaafaanii ) je`uu .
ma`naan isaa
yaa Rabbi naaf araarami hangan sagaraa geessatti
zikrii teetirraa cal`iseef ammallee galanni kan
Rabbii waan na miidhu narraa deemsisee na
fayyise jechu`.
KUTAA WAAN WUDUU`A
DIIGUU
ÝÕá
Ýì äæÇÞÖ
Ç
áæÖÜÜÜæÁ
Wanni wuduu`a
diigu waa jaha :
1 -
Waan karaa lamaan jalaatin namarraa bayu.
2 -
Taa`aa laafatti maxxansu`uun male`etti rafuu .
3 -
Ayliin dhukkubaan , takkaa machi`iin namarraa
deemuu .
4 -
Dhiiraa dhalaan alaga`aa gurguddaan girdo`oon
male`etti , wal tuquu.
5 -
Kheessa shanacha harkaatin saala jalaa tuquu
girdo`oon male`tti akkasuma nannoo heddu`uu
tuquu, sun munne`ee.
Kutaa waan qaama
dhiqatuu wajjabsuu
ÃÍßÇã
ãæÌÈÇÊ
ÇáÛÓÜÜÜÜÜÜÜá
Wanni qaama
dhiqatuu namarratti wajjabsiisu, takkaa dhiqatuu
diraqama namarratti godhu, waa jaha, waa sadii
dhala'aafii dhiirti keessatti wal qixa , sun:
1
- dhayni lamaan wal tuquu,
2
- bishaan ilmoon irraa dhalattu, kan maniyyii
je'amu, namarraa bayuu,
3
- du'a. waa sadii dhalaa qofaatu qaba, sun :
1
- dhiiga aada'aati ,
2
- dhiiga dhaalati,
3
- dhaluu.
Kutaa waajiba
dhiqatiinsaa
ÝÑÇÆÖ
ÇáÛÓá
Wanni qaama
dhiqatuun, isaan male'etti hin argamne, waa
sadii sun :
1 :
Niyyaa .
2 :
Yoo qaamarra najifni jiraate deemsisuu.
3 :
Waan qaamarra jiru
, cora'aafii rifeensa hunda bishaan geessisuu.
Sunnaan
dhiqatiinsaa shan
Óää
ÇáÛÓá
ÎãÓÜÜÜÜÜÉ
1 :
(Bismillaahi
ÈÓã
Çááå) je'uu.
2 :
Odoo hin dhiqanne
wuduu'a godhatuu.
3 :
Qaama if rirreetuu
.
4 :
walfaana oofee dhiqatuu .
5 :
Mirga bitaa dura dursuu, sadii godhulleen sunnaa
.
(Dhiqatiinsa
Sunnaa Godhamu
ÇáÅÛÊÓÇáÇÊ
ÇáãÓäæäÉ
Dhiqatiinsi
sunna'aa kudha torba :-
1 :
Dhiqatiinsa
jum'aadhaa.
2 :
Kan iida lamaanii.
3 :
Kan hoggaa rooba khadhatu'uuf wal gayanii.
4 :
Kan hoggaa adu'urraa ifni deemee.
5 :
Kan hoggaa ji'arraa ifni deemee.
6 :
Kan hoggaa nama du'e dhiqan dhiqatan.
7 :
Kaafirri hoggaa amane.
8 :
Maraatan hoggaa fayye.
9 :Gaggabaan
hoggaa bayfate.
10 :
Hoggaa hajjii
hidhatan .
11 :
Hoggaa makka
seenan .
12 :
Hoggaa arafaa dhaabatu'uuf ka'an.
13 :
Muzdalifaa
bulu'uuf .
14 :
Boolla sadeenitti dhagaa darbatu'uuf .
15 :Xawaafaf
.
16 :
Sakgyi'iif .
17:
Madiinaa rasuul seenu'uuf dhiqatuun ni
barbaadama .
Kutaa Khuffii
Gubbaa Haqu'uu
ÃÍßÇã
ÇáãÓÍ
Úáí
ÇáÎÝíä
Khuffii (khophee)
gubbaa haquun sharxii sadiyiin ni gaya, sun:
1
- Eega xahaaraa guutuu godhatee kophee san
uffatuu . kaayatuu .
2
- Kopheen sun , tan hanga koomeedhattii faana
lamaan dhoysitu tayuu.
3 -
Waan hoggaa
haajaman uffatanii deemu`uun taatu tayuu .
YAROO HAQIINSAA
ãÜÜÜÜÏÉ
ÇáãÓÜÜÜÜÍ
Namni biyya taa`u
halkan tokkoofii , guyyaa tokko kophee gubbaa
haqa . kan miila hin dhiyn`e. musaafirri guyyaa
sadii halkaniin wajji haqa . yaroo san
lakkaawwatuu jalqabuun hoggaa wuduu`ni khuffii
irratti uffatuu jalqabe capherraayi .yoo
biyyatti kuffii haquu jalqabee , eegasii safara
baye , takkaa safaratti haquu jalqabee , eegasii
gale , yaroo namni biyya taa`u haqu haqa ..
WAAN KHUFFII HAQUU
BALLEESSU
ãÇ
íÈØÜÜÜÜÜá
ÇáãÓÜÜÜÜÍ
Wanni khuffi`irra
( kopheedharra ) haquu balleessu , takkaa
khuffi`irra haquun badduun waa sadii, sun :
kuffiin miilarraa bayu`uuni , yaroon haqiinsaa
dhumu`uuni . wanni qaama dhiqatu`utti nama
dirqu argamu`uuni .
KUTAA TAYAMMUMAA
ÃÍßÇã
ÇáÊíãã
Sababaa tayamumaa
ÃÓÈÇÈ
ÇáÊíãã
Sharxiin
tayammumni namaa gayuun shani .
1
- Wanni akka safaraa, yookaa dhukkubaa namatti
argamuu .
2
- Waytiin salaataa seenuu .
3
- Bishaan barbaaduu .
4
- Bishaanin dhiqatuu dadhabuu takkaa bishaan
argatanitti dhugaatii fa`aaf haajamuu .
5
- Biyyeen xaahira dhukkee qabdu tayuu . yoo
wanni akka noora`aa cirrachaa faan itti makame
hin geessu
WAAN TAYAMMUMNI
ARGAMUUN
ÃÑßÇä
ÇáÊíãã
Wanni tayammumni isa malee hin argamne sadii :
1
- Niyyaa .
2
- Fuula haquu . harka lamaan ciqile`een wajji
haquu .
3 -
Tartiiba .
Sunnaan tayammumaa
sadii . sun :
1 -
Bismillaah
ÈÓã
Çááå. je`uu .
2
- Mirga bitaa dura dursuu .
WAAN TAYAMMUMA
BALLEESSU
ãÈØÜÜÜÜÜáÇÊ
ÇáÊíãã
Wanni tayammuma
balleessu waa sadii :
1
- Waan wuduu'a balleessu.
2
- Bishaan arguu isaa salaata keessa hin jirre,
yoo kan bishaan dhabaaf tayammuma godhate taate.
3
- Islamarra deebi'uu, yaadan . takkaa jechaan .
takkaa dalaga'aan.
KUTAA WAAN
MADA'ARRA KAAYAMEE
ÃÍßÇã
ÇáÌÈíÑå
Namni madaa isarra
wanni mada'atti hidhan yookaa maxxansan jirtu
yoo eega xahaaratee irra kaaye takkaa itti
maxxanse yookaa itti hidhe, bakka fayyaa
dhiqeeti, kabaa san gubbaa haqee, waan kabaa san
jala jiruu je'ee, tayammuma godhee, salaataa,
salaata , deebisuun isarratti hin jiru .
Salaatuma fardi'ii
hundaaf, tayammuma godhata, tayammuma tokkoon
fardii lama salaatuu hin qabu, ammoo tayammuma
tokkoon sunnaa hanga fedhe salaata .
KUTAA NAJISAA
ÇÍßÇã
ÇáäÌÇÓÜÜÜÜÉ
Wanni qaawa lamaan
jalaatin namarraa bayu najisa yoo waan jiituu
taye, maniyyii malee, ammoo qilleensi najisaa
miti.... waan fincaaniifii udaan tuqe, udaan
namaa tayuu, kan waa biraa tayuu dhiquun
dirqamaa, haa tayuu fincaanifii dhoqqeen waan
foon isi'ii nyaadhamuu ulamaa garii biratti
xaahiraa dhiquun hin wajjabu kun maz-haba
shaafikgiidhaa kan bukhaari'iifii ibnu khuzeyman
filate, inni maz-haba maalikiifii ahmadi. warri
dikhe'erraan hin maaramne maz-haba kana qabatuun
isaanif irra caala mas'alaa tana keessatti.
ammas najifni biraa dhiiga, farshoo, haqqisaa,
Waan fincaan mucaa
dhiiraa kan takkaa waa hin nyaatiniin najifame
dhiquun hin wajjabuu bishaan itti facaasu'uun
xahaarama.
Najisa
tokkorralle'ee afwiin, yookaa maaramni hin
godhamu, yoo dhiiga xiqqaa taate malee. takkaa
malaa, takkaa reeffa, waan dhiiga yaa'u hin
qabnee, tan waa keessa buutee duute taate malee
isiin waan san hin najiftu, yoo namni itti darbe
malee .
Wanni lubbuu qabu
hundi xaahira, sare'eefii karkarroo malee,
takkaa waan isaan lamaan jiddu'uu dhalate takkaa
tokkoo isaan lamaanitiifii , waan biraa jiddu'uu
dhalate malee, sunis najisa, wanni ifiin du'e
hundi najisa, qur-xummi'iifii , awwaannisaafii,
nama malee.
AKKAATAA NAJISA
ITTI DHIQAN
ßíÝíÉ
ÅÒÇáÉ
ÇáäÌÇÓÉ
Meeshaan sareen
keessaa waa dhuyde, yookaa karkarroon tuyxe,
hoggaa torba dhiqamti. kan torban sanirra
takkatti biyyee makan, ammoo najaasaa biraa
hogguma takka, tan isii deemsiftu dhiqan , haa
tayuu sadii godhu'uutu irra caala .
Farshoon yoo
ifumaaf nama macheessun irraa deemtee
qabbnooyte, khallee faa taatee, najisummaan
irraa deemtee xahaaramte. ammoo yoo waa
keessatti darbu'uun macheessun irraa deemtee
khallee taate hin xahaaramtu.
KUTAA DHIIGA
DHALA'AA
ÃÍßÇã
ÇáÍíÖ
æÇáäÝÇÓ
Dhiiga sadiyeetu,
qaawa dhala'arraa baya sun :
1
- Dhiiga aada'aa kan dhalaa saalfatetti dhufu.
2
- Dhiiga dhalaa (ulma'aa) .
3
- Dhiiga waytii aada'aatifii waytii dhalaa
ma-lee bayu.
Dhiiyni aada'aa
yookaa (hgeydin) dhiiga saala dhalaa fayyaa
qaburraa bayu, kan sababaa dhalaatin irraa hin
baane.. dhiiyni aada'aa yookaa hgaydi'ii wanni
beekkamuun : bifti isaa gurraacha , oow'aa, nama
laalessu.
Ammoo dhiiyni
dhalaa: dhiiga dhala booda bayu .
Dhiiyni dhukkubaa,
takkaa (istihgaadan) dhiiga : waytii dhalaatifii
waytii hgeydi'ii malee bayu.
Irra xiqqaan
dhiiga aada'aa (hgaydi'ii) halkan tokkoofii
guyyaa tokko, irra guddaan guyyaa kudha shani,
irra hedduun guyyaa jaha yookaa torba.
Irra xiqqaan
dhiiga dhalaa waa xiqqo, hanga liphiidhati,
takkaa hancufa tufan takka, irra guddaan isaa
guyyaa jahaatama. irra hedduun afurtama.
Irra xiqqoon
qulqullumma'aa, yookaa xuhri'ii, tan hgeydii
yookaa dhiiga aada'aa lamaan jidduu jirtu,
guyyaa kudha shani, ammoo irra guddoon xuhri'ii
hanganaa hin qabdu .
Irra xiqqaan yaroo
dhalaan dhiiga arguu jalqabu, bara sagal guutuu.
Irra xiqqoon
ilmoon garaa teessee dhalattu baatii jaha, irra
guddoon isaa bara afuri, irra hedduun baatii
sagali .
WAAN NAMA
XAHAARAAN QABNERRATTI DHOOWWAMU
ÇáãÍÑãÇÊ
ÈÇáÍÏË
ÇáÃßÈÑ
æÇáÃÕÛÑ
Sababaa
heydi'iitifii dhalaatin waa saddeettu haraami,
yookaa dhoowwama, sun:
1
- Salaata
2
- Soomana
3
- Qur'aana qara'uu
4
- Qur'aana tuquu
5
- Qur'aana ba'atuu
6
- Masjida seenuu
7
- Xawaafa
8
- Dhiirti isi'itti ida'amuu, waan jilba
isi'iitifii handhura isi'ii jidduu jiruun
taphatuu, yookaa qanani'uu, isiin dhiiyni dhalaa
itti jirus akkuma isii dhiiyni hgeydi'ii itti
jiruuti, waan haraam godhamuufii waa biraa
keessattillee,
Sababaa
janaabta'aatin waa shantu dhoowwama godhama, sun
:
1
- Salaata
2
- Qur'aana qara'uu
3
- Qur'aana tuquu Qur'aana ba'atuu
4
- Xawaafa
5
- Masjida keessa taa'uu ,
Nama wuduu'a hin
qabnerratti waa sadiyiitu dhoowwama, sun:
1
- Salaata
2
- Xawaafa .
3
- Qur'aana tuqu'uufii ba'atuu yoo tafsiirafii
miya keessatti taate malee .
|