الحقيقة تنقسم الى ثلاث اقسام
Haqiiqan bakka
sadiyitti qoodamti
1 –
haqiiqaa shari`iidhati
الحقيقة الشرعية
isiin waan shari`aan keesse , kan
akka salaataa kan ibaadaa bee-kkamtu`uuf kaayamte
2 –
haqiiqaa luqha`aatii
الحقيقة اللغوية
sun
waan afaan arabaa kaaye akka { asad } jechu`uu ,
kan leencaa kaayame .
3 –
haqiiqa urfi`iiti
yookaa aada`aati
الحقيقة العرفية
isiin waan warri aada`aa kaaye .
Ammoo majaaz
jechuun jecha waan inni kaaya-meefirraa waan
biratti dabarsan waan hiriiron isaan lamaan
jidduu jirtuuf , yoo feete wanni jechu majaaz
jechuun : jecha waan lughaan , takkaa urfiin
aadan takkaa shari`aan lammada keessef keesstti
itti dalagame , tanaaf jecha majaaz jechuun waan
irratti walii galan dhiisanii , waan biraa
keessatti itti dalagmu
Majaazni
المجاز
jecha waan isaa hin kaayamin
keessatti itti dalagmuu duuba waan isaa
kaayamerraa , waan biratti siysuun karaa afuriin
argama .
1 –
dubbii ir`isuu akka {
was`alil qa-ryata
وأسأل اهل القرية
} jechu`urraa jecha { ahla
اهل
} warra je`u ir`isu`uu wanni
jechi { ahl
اهل
} je`u ir`ifameef , ni
beekkama`aaf . maalif ma`naan ganda gaafadhaa,
jechu`uu warra gandaa gaafadhu jechuu .
2 –
dubbi`itti waa ida`uu
akka { laysa ka mithlihii shay`un
ليس كمثله شئ
} jechu`uu ma`naan dubbi`ii
namni isa fakkaatu hi jiru jechuu haa tayuu {
kaaf } ida`a-mnaan ma`naan isaa namni
nama isa fakkaatu , hin jiru jechaa taye .
3 -
jecha bakka isarraa
bakka biratti siysuu akka jecha { ghaa`ix
غائط
} je`u inni afaan arabatti ,
bakka dhooqa kan namni , udaan itti hagu
jechu`uu , haa tayuu arabni booda keessa , maqaa
dhooqaa tayu`urraa fuudheti maqaa waan namarraa
bayu godhe .
4 –
dubbii nama dubbiin
sun irraa hin taanee , kennuu takkaa liqeessuu
akka { jidaaran yuriidu an yanqadda
جدارا يريد أن ينقض
} jechu`uu ma`naan isaa
dhaaba manaa kan khufuu fedhu argan jechu`u
duuba fedhii , darbi`ii yookaa dhaaba kennuun ,
dubbii bakka malee kaayuu je`ama silaa dubbiin
darbii kufu`uu jallatte jechuu , haa tayuu ,
fedhu`uufii jallatuun wal fakkaataa , tanaaf
bakka jallatu`uu, jechu`uu, fedhuu kaaye sun
majaaz je`amaa waan fedhiin waan lubbuu qaburraa
malee hin taanef .
2 –
amrii ajaja
الأمر
Amrii jechuun
namni namaa olii , dalagaa namarraa barbaaduu .
Ammoo namni
qixxee teetii dalagaa sirra barbaadun , ajaja
hin je`amuu yaaminsa , yookaa barbaada je`ama .
Ammoo namni
namaa gadii nama isaa olirraa dalagaa barbaadun
amrii hin je`amuu du`aa`ii yookaa khadhaa je`ama
akka { rabbighfir lii
رب اغفر لي
} yaa rabbi naaf araarami
jech`uu .
Jechi {
amrii } beysisu hunoo jechuuta as deemu kana {
if`al, dalagi , if`aluu dalagaa, if`alii dalagi
افعل – افعلا – افعلوا – افعلي
} jechoonni kun
yoo je`ame , dalagaan barbaadamte dirqama tayuu
beeysisa yoo wanni isiin dirqama tayuu dhoowwu
achin jiraatin {
اقيموا الصلاة
} jechu`uu kun salaanni waajiba
yookaa dirqama tayuu beysisa .
Ammoo yoo ragaan
yookaa asxaan jechi amri`ii waajiba, yookaa
dirqama , be-ysusu`rraa , sunnaa yookaa halaal
beysisu`utti maysu , jiraate , irraa maysina .
Fakkeessan
amrii sunnaa beysisu`uu , jecha rabbi ol tayee
kan { fakitaabuhum in alimtum fiihim kheyraa
فكاتبوهم ان علمتم فيهم خيرا
} je`u ma`naan
isaa gabroota keessan , akka horii isinii
kennanii , bilisooman walii katabaa wal tayaa
yoo kheyrii , yoo kan amaanaa yookaa dandeytii
dalaganii , horii san isinii keccuu dandayuu ,
isaan keessatti gartan , walii katabaa wal tayaa
jechuu duuba wal tayaa jechuun ajaja haa tayuu ,
ulamaan wal tayinsi kun sunna`a malee , waajiba
miti`irratti walii gale walii galli ulamaa
islaamaa daliila wan qabatuun dirqamaati .
Fakkeessan
amriin halaalif,yookaa mubaahif tayu`uu , jecha
rabbi ol tayee kan { wa`izhaa hgalaltun
fasgxaaduu
واذا حللتم
}
je`u ma`naan isaa hoggaa hajji`irraa yookaa
umra`arraa hiikkattan bineensa al`oolladhaa
jechuu { al`oolladhaa
فاصطادوا
} jechuun amri`ii haa tayuu akka
amriin tun dirqama hin tayin akka al`oolun ni
gay-a`aaf dhufte ulamaan irratti walii gale .
Ammas amriin,
waan itti ajajaman san , deddeebisanii dalaguun
dirqama tayuu nun qabsiiftu yaada ulamaa`aa
mu`tamadarratti deemnee yoo daliilli
deddeebisanii amri`itti dalaguu faradu , yookaa
beysisu jiraate malee .
Ammas amriin waan
itti ajajaman daddeebisu`utti dalaguu hin
qabsiisu gariin ulama`aa daddaffii farada je`a .
Waan takka
dalagu`utti ajajuun , waan dalagaan sun isii
malee hin guutamne dalagu`uttis ajajuu je`ama .
Fakkeessa`aaf
salaatatti ajajuun , xah-aara`attis ajajuu waan
dalagaan salaata xahaara`aan malee fayyaan
taanef .
Waan itti ajajame
yoo dalage itti gaaf-atamarraa bayee , dalagaan
isaa fayyaa taati .